Als je wat verder komt in Sonid kom je complexere onderwerpen tegen, die je niet helemaal begrijpt na een korte uitleg. Om je verder te helpen met het leren van muziektheorie schrijven wij een serie artikelen waarin we een aantal basisonderwerpen behandelen.

Een van de vragen die we vaak krijgen is Wat is het verschil tussen een mol en een kruis? Om deze vraag te behandelen moeten we eerst wat meer te weten komen over mollen en kruizen.

Het probleem… ?

Als je de toonsoorten en toonladders op je instrument beheerst, komt er een moment waarop je muziek wilt transponeren. Misschien omdat je op een ander instrument speelt (een alt-saxofoon is bijvoorbeeld een Es instrument), of met een zanger speelt die in een andere toonsoort wil zingen. Als je C majeur naar F majeur wilt transponeren, zul je merken dat sommige noten in F majeur een mol of een kruis nodig hebben, om de structuur van een majeurtoonladder te behouden. In het begin zal je de tonen van de F majeur toonladder misschien zo schrijven: F G A A# C D E. (Let op: hier wordt A als stamtoon gebruikt voor zowel A als A#.) Bij deze toonladder is deze methode nog wel werkzaam, maar als je complexere toonladders en toonsoorten gaat gebruiken werkt dit niet meer.

Dus waarom kun je A en A# niet in dezelfde toonladder gebruiken? Zijn dit niet dezelfde noten? Ze klinken hetzelfde, dat is zeker waar. En als je het over noten hebt zonder de context van een toonsoort of toonladder, kun je ze gewoon noemen zoals je wilt. Maar als de benadering meer theoretisch wordt, kan dit niet meer. Een noot met een mol is niet hetzelfde als de gelijkwaardige noot met een kruis. B# is niet hetzelfde als C en Gb is niet hetzelfde als F#.

Noten verhogen en verlagen

Kruizen en mollen maken je misschien een beetje angstig, waardoor je ze zo veel mogelijk vermijd. Als je een muziekstuk ziet met veel kruizen en mollen, wordt het in je hoofd waarschijnlijk gecompliceerder dan het eigenlijk is. Daarom is het handig om meer te leren over mollen en kruizen. Als je de basis weet, wordt het veel makkelijker!

Als je naar een piano kijkt zie je witte en zwarte toetsen. De witte toetsen zijn de stamtonen. De stamtonen staan voor de zeven tonen in een octaaf. We noemen ze C, D, E, F, G, A en B. Dit kun je makkelijk zien in de toonladder van C-majeur, de toonladder zonder kruizen en mollen.

Kijk nu nog een keer naar de toetsen van de piano, maar deze keer naar de zwarte toetsen. De zwarte toetsen zijn de noten met mollen en kruizen.

Noten met een kruis worden verhoogd met een semitoon, wat staat voor een halve toonafstand. Het symbool voor een kruis is #. Voorbeelden van noten met een kruis zijn F#, C#, D# en G#. We noemen ze ook wel Fis, Cis, Dis en Gis.

Noten met een mol worden verlaagd met een semitoon. Het symbool voor een mol is b. Een aantal voorbeelden van noten met een mol zijn Bb, Eb en Ab. We noemen ze ook wel Bes, Es en As.

Enharmonische gelijkheid

Misschien is het je al eens opgevallen dat er geen zwarte toetsen tussen E en F, en B en C zitten. Dit is zo omdat de afstand tussen E en F, en B en C, bestaat uit maar één semitoon. Dus als je E# klinkt de toon hetzelfde als F. Hetzelfde geldt wanneer je Cb speelt. Dit klinkt alsof je een B speelt. Dit lijkt ingewikkeld hè?

In muziektheorie is er een naam voor dit fenomeen: enharmonische gelijkheid. Elke toon kan op twee manieren geschreven worden die hetzelfde klinken. Als je een D# speelt kun je deze toon D# noemen of Eb. Een C# kan C# of Db worden genoemd. Dit maakt het onderwerp wat moeilijker, omdat je moet weten wanneer je welke naam kunt gebruiken.

De majeur toonladder

Nu heb je geleerd over het verhogen en verlagen van tonen. Om te begrijpen waarom en wanneer we een mol of kruis schrijven kijken we nu naar de structuur van de majeur toonladder. Eerst kijken we naar C-majeur, de majeur toonladder zonder mollen en kruizen.

Elke majeur toonladder bestaat uit dezelfde intervallen. Tussen de derde en de vierde noot, en tussen de zevende en de achtste noot is één semitoon afstand. Tussen alle andere noten zit een hele toonafstand.

Zoals je weet zit er tussen E en F één semitoon afstand, en tussen B en C ook. Met deze kennis kunnen we berekenen welke noten in elke toonladder zitten. Laten we nu kijken naar de F-majeur toonladder.

F-majeur heeft, zoals je kunt zien, een mol in de toonladder. Maar waarom schrijven we Bb in deze toonladder? Je kunt net zo goed A# spelen, omdat dit hetzelfde klinkt. Er is echter een groot verschil tussen spelen en schrijven in muziektheorie. Je kunt nooit A# schrijven in een F-majeur toonladder, omdat de stamtoon A dan twee keer in de toonladder zit, en er geen B in voorkomt. Volgens de regels van muzieknotatie mag elke stamtoon maar één keer gebruikt worden in een toonladder.

Deze logica werkt voor iedere toonladder. Bijvoorbeeld: we kunnen kijken naar de G-majeur toonladder hierboven. De G-majeur toonladder heeft één kruis, F#. Het zou vreemd staan als je Gb zou schrijven. Dus, om alles duidelijk en netjes te houden, schrijven we elke stamtoon maar één keer.

Dubbel kruis en dubbele mol

Misschien heb je over deze vreemde symbolen gehoord. Ze worden een dubbel kruis en een dubbele mol genoemd. Simpel gezegd, een noot met twee kruizen, of een noot met twee mollen. Een noot met dubbel kruis wordt verhoogd met twee semitonen, en een noot met een dubbele mol wordt verlaagd met twee semitonen. Dit betekent dat C## hetzelfde klinkt als een D, en Gbb hetzelfde klinkt als een F.

Waarom en wanneer zouden we deze vreemde manier van notatie gebruiken? Het lijkt de muzieknotatie alleen maar ingewikkelder te maken. Een van de redenen om een dubbel kruis of een dubbele mol te gebruiken is omdat het hoort bij de toonsoort waar je in speelt. Om dit verder uit te kunnen leggen kijken we naar de G# majeur toonladder.

Zoals je weet moeten alle zeven stamtonen voorkomen in een toonladder. Zoals je ziet bestaat G# majeur uit G#, A#, B#, C#, D#, E# en F##. De laatste noot wordt geschreven als een dubbel kruis, omdat er geen twee G’s geschreven kunnen worden.

Het antwoord

We begonnen dit artikel met de vraag: “Wat is het verschil tussen een mol en een kruis?” Een simpel antwoord op deze vraag is dat een mol de toon verlaagt en een kruis de toon verhoogt. Natuurlijk is dit niet het hele antwoord! Uiteindelijk heeft het verschil niets te doen met de toon van een noot, maar alles met de notatie. Je moet kijken naar de context van de toonladder die je speelt, of letten op in welke toonsoort je speelt. Dan weet je of je een mol, kruis, of zelfs een dubbele mol of een dubbel kruis moet schrijven.